ÜÇÜNCÜ KISIM - Dipnotlar

[1*] Bkz: Birinci Kısım, Felsefe. -Ed. 

[2*] Saint-Simon, Lettres d'un Habitant de Genéve à ses Contemporains, s. 55, Paris 1868. -Ed. 

[3*] İbid., s. 41-42.-Ed. 

[4*] Saint-Simon'uti bir mektubuna anıştirma: "Correspondance politique et philosophique. Lettres de H. Saint-Simon à un Américain", şu derlemenin içinde: L'Industrie, ou discussions politiques morales et philosophiques dans l'intérét de tous les hommes livrés à des travaux utiles et indépendants, e. 2, Paris 1817, s. 83-87. -Ed. 

[5*] Engels burada Saint-Simon ile öğrencisi Augustin Thierry tarafından ortaklaşa yazılmış iki çalışmaya göndermede bulunur: De la réorganisation de La société européenne ou de la nécessité et des moyens de rassembler les peuples d'Europe en un seul corps politique, en conservant à chacun son indépendance nationale, Paris 1814, ve Opinion sur les mesures à prendre contre la coalition de 1815, Paris 1815. Nicolas Gustave Hubbard, Saint-Simon, Yaşam ve Çalışmaları içinde, Paris 1857, ilk çalışmadan bir parça, s. 149-154 ve her iki çalışmanın tahlili, s. 68-76, bulunur. -Ed. 

[6*] La téorie des quatre mouvements içinde. Bkz: Charles Fourier, Œuvres compètes, t. I, Paris 1841, p. 195-196. -Ed. 

[7*] Charles Fourier, Le Nouveau Monde Industriel et Sociétaire, p. 35, Paris 1870. -Ed. 

[8*] Bkz: Charles Fourier, Œuvres complètes, t. 2, p. 78-79 ve t. 5, p. 214. -Ed. 

[9*] Charles Fourier, op. cit., t. 1, s. 50, vd.. -Ed. 

[10*] Owen, The Revolution in the Mind and Practice of the Human Race...s. 21-22, Londra 1849. -Ed 

[11*] Robert Owen, Report of the proceeding at the several public meetings, held in Dublin... On the 18th March; 12th April; 12th April and 3rd May. Dublin 1823 s. 110 vd.. -Ed. 

[12*] Owen, 1812'de, Glasgow'da bir mitingde, pamuk iplik fabrikalarında çalışan tüm çocuk ve erginlerin durumunu düzeltmek için bir dizi önlemler önerdi. Owen'ın girişimi üzerine 1815'te sunulan yasa tasarısı, parlamento tarafından birçok ağırlaştırmalarla birlikte, ancak 1819'da kabul edildi. -Ed. 

[13*] Ekim 1833'te, Owen'in başkanlığında, kooperatif şirketler ve sendikaların (trade-unionlar) bir kongresi oldu, ve program ve tüzüğü Şubat 1834'te kabul edilen Büyük UIusal Sendikalar Birliği (Consolidated Trades-Union) bu kongrede kuruldu. Bu kuruluş ancak altı ay sürecekti. -Ed. 

[14*] William Lucas Sargant, Robert Owen and His Social Philosophy, Londra 1860. 

[15*] Madenleri altına çeviren taş. -ç. 

[16*] Her ne denli sahiplenme biçimi aynı kaldıysa da, yukarda betimlenen süreç sonucu, sahiplenmenin niteliğinin üretimden daha az devrim geçirmediğini burada açıklamak gereksiz. Benim kendi öz ürünümü ya da bir başkasının ürününü sahiplenmem, elbette birbirinden çok farklı iki sahiplenme türüdür. Bu arada şunu da ekleyelim: Tüm kapitalist üretim biçiminin tohum durumunda içinde bulunduğu ücretli emek çok eskidir; yer yer ve dağınık durumda, kölelik ile yüzyıllarca yanyana yaşamıştır. Ama bu tohum, ancak tarihsel önkoşullar gerçekleştiği gündür ki kapitalist üretim biçimi durumuna gelmek üzere gelişebildi. [F.E.] 

[17*] La Situation de la classe laborieuses en Angleterre, Editions Sociales, 1961, s. 128 vd., -Ed. 

[18*] Kapital, Birinci Cilt, s. 663. İtalikler Engels'in. -Ed. 

[19*] Engelli yarış. -ç. 

[20*] Üretim araçları ve ürünlerin bunalımlardaki yakılıp yıkılmasına gelince, 21 Şubat 1878'de Berlin'de 

toplanan II. Alman Sanayicileri Kongresi, yalnızca Alman demir-çelik sanayisinin son çöküntü (krach) sırasındaki toplam zararını 455 milyon mark olarak saptadı. [F.E.] 

[21*] Charles Fourier, Œuvres complètes., t. 6, Paris, 1845, p. 393-394. -Ed. 

[22*] Gerekir diyorum. Çünkü ancak üretim ve ulaştırma araçları gerçekten hisse senetli şirketler tarafından yönetilemeyecek kadar büyük oldukları, bunun sonucu devletleştirme ekonomik bir zorunluluk durumuna geldiği durumda, ancak bu durumda, hatta bu işi yapan bugünkü devlet de olsa, devletleştirme ekonomik bir ilerleme anlamına, tüm üretici güçlere toplum tarafından elkonulmasına öngelen yeni bir aşamaya erişildiği anlamına gelir. Ama son zamanlarda Bismarck, kendini devletleştirmelere verdiğinden bu yana ortaya, hatta şurada burada bir ruh düşkünlüğü biçiminde yozlaşan ve her türlü devletleştirmeyi, hatta Bismarck'ın bile sosyalist [devletleştirme] olarak ilan eden düzmece bir sosyalizmin çıktığı görüldü. Kuşkusuz, eğer tütünün devletleştirilmesi sosyalist [devletleştirme] olsaydı, Napoléon ile Metternich sosyalizmin kurucuları arasında sayılırlardı. Eğer Belçika devleti, çok yalın siyasal ve mali nedenlerden ötürü, başlıca demiryollarını kendisi yaptıysa; eğer Bismarck hiçbir ekonomik zorunluluk olmaksızın, Prusya'nın başlıca demiryolu hatlarını, yalnızca onları daha iyi örgütleyebilmek ve savaş zamanında yararlanabilmek, demiryolu görevlilerini hükümet hizmetinde bir seçim sürüsü durumuna getirmek ve özellikle parlamento kararlarından bağımsız yeni bir gelir kaynağı edinmek için devletleştirdiyse, bunlar hiç de dolaysız ya da dolaylı, bilinçIi ya da bilinçsiz sosyalist önlemler değildi. Yoksa, Krallık Deniz Ticareti Şirketi, (a) Krallık Porselen Yapımevi ve orduda bölük terzisi, hatta 30 yıllarına doğru, Friedrich Wilhelm III çağında, büyük bir muzip tarafından çok büyük bir ciddiyetle önerilen devletleştirme, —genelevlerin devletleştirilmesi— sosyalist kurumlar olurdu. [F.E.] 

(a) Krallık Deniz Ticareti Şirketi, Friedrich II tarafından 1772'de kuruldu ve büyük devlet ayrıcalıkları ile donatıldı. Bu şirket pratik olarak Prusya hükümetine banka hizmeti gördü, 1820'de Prusya hükümetinin mali ve tecimsel enstitüsü durumuna geldi ve 1904'te de devlet bankası oldu. -Ed. 

[23*] Lassalle'den esinlenmiş ve Gotha birleşme kongresinde kabul edilmiş bir istem olan özgür halk devleti, Gotha Programının Eleştirisi'nde, Marks'ın temel bir eleştiri konusu olmuştur. -Ed. 

[24*] Birkaç rakam, modern üretim araçlarının, hatta kapitalist baskı altında bile, çok büyük genişleme gücü üzerine yaklaşık bir fikir verebilecektir. Giffen'in (a) son hesaplarına göre, İngiltere ve İrlanda'nın toplam zenginliği, yuvarlak rakamlarla şöyle: 

1814'te - 2.200 milyon İngiliz lirası = 44 milyar mark 

1865'te - 6.100 - = 122 - 

1875'te - 8.500 - = 170 - 

(a) Burada verilen rakamlar, Robert Giffen'in 15 Ocak 1877'de Statistical Soeiety'de verdiği ve Mart 1878'de Londra'da Journal of the Statistical Society'de yayımlanmış bulunan konferansından alınmıştır. [F.E.]  

[25*] Bunalımların eksik-tüketim ile açıklanması Sismondi'den gelir ve onda henüz belli bir anlama sahiptir. Rodbertus bu açıklamayı ondan almış ve bay Dühring de o bilinen her şeyi yavanlaştırma biçimi ile bunu Rodbertus'tan kopya etmiştir. [F.E.] 

[26*] Kapital, Birinci Cilt, s. 373-374. -Ed. 

[27*] Kapital, Birinci Cilt, s. 434. -Ed. 

[28*] Charler Fourier, Le nouveau monde industriel et sociétaire ..., bölüm II, V ve VI, Œuvres complètes içinde, c. 6, Paris 1845. -Ed. 

[29*] Kapital, Birinci Cilt, s. 433. -Ed. 

[30*] Kapital, Birinci Cilt, s. 497-498. -Ed. 

[31*] Bismarck, 20 Mart 1852 günü, Prusya Landtagının (Parlamentosunun) ikinci meclisinde verdiği bir söylevde, gerçek Prusya halkının kentlerde yaşamadığını söyleyerek, yunkerlerin devrimci hareket ocakları olan kentlere karşı duydukları nefreti dile getirmişti. "Eğer büyük kentler yeniden ayaklanırsa, gerçek Prusya halkı onları yeryüzünden silmek zorunda da kalsa, onlara boyun eğdirmesini bilecektir." -Ed. 

[32*] Fabrikacıların dükkanlar açtıkları ve işçilerini bu dükkanlardan alışveriş yapmaya zorladıkları Almanya'da da iyi bilinen sisteme, İngiltere'de truck-system denir. [F.E.] 

[33*] Kapital, Birinci Cilt, s. 1 10, dipnot. -Ed. 

[34*] Wilhelm Weitling, Garantien der Harnwnie und Freiheit, Kesim II. Bölüm 10, Vivis 1842, s. 155 vd.. -Ed. 

[35*] "Onun [paranın] kokusu yoktur." anlamındaki bu sözler, Roma İmparatoru Vespasianur'un (MS 69-79), tuvaletlere vergi koyduğu için onu suçlayan oğluna verdiği yanıtında geçmektedir. -Ed. 

[36*] Söz arasında, Owen'ın komünist toplumunda emek jetonlan tarafından oynanan rolün, bay Dühring için tamamen bilinmez olduğunu da belirtelim. O bu jetonları, —Sargant aracıyla,— yalnızca doğal olarak başarısızlığa uğramış ve dolaysız emek değişimi aracıyla bugünkü toplumdan komünist topluma geçiş girişimi olan emek değişim pazarları girişiminde aldıkları yer ölçüsünde bilir. [F.E.] 

[37*] Üretimle ilgili kararda, yararlı etki ile emek harcaması arasındaki bu değerlendirmenin, komünist bir toplumda ekonomi politiğin değer kavramından kalacak tek şey olduğunu, ben daha 1844' te söyledim (Frasız-Alman Yıllıkları, s. 95). (a) Ama görüldüğü gibi, bu tezin bilimsel tanıtlanışı ancak Marks'ın Kapital'i ile mümkün oldu. [F.E.] 

(a) Engels burada Fransız-Alman Yıllıkları'nda yayımlanmış bulunan "Ekonomi Politiğin Bir Eleştiri Denemesi" adlı makalesine iletmede bulunuyor. 

[38*] Mambrino'nun zırhlı başlığı, l'armet de Mambrin, şövalye romanlarının ünlü Magrip Kralının, onu silah işlemez yapan tılsımlı başlığı. Renauld, Mambrino'yu öldürür ve zırhlı başlığı alır. Bu tılsımlı başlık, ününü özellikle Don Quijote yazan Miguel de Cervantes'in onu anmış olmasına borçludur. 

[39*] Almanca "Zarucker", yığınla çatışmaya giren güvenlik güçlerinin ağzından sık sık duyulan "zurück" (geriye!) sözcüğünden türetilmiş bir sözcük. -Ed. 

[40*] Prusya'da kilise okulları sorunu üzerine yazılmış bir rapor konusunda Friedrich II'nin düştüğü ünlü not. -Ed. 

[41*] Tanrısal kişiliklerin bu daha sonraki ikili niteliği, zamanla mitologyalara giren karışıklığın, tanrıların niteliğini yalnızca doğal güçlerin yansımaları olarak kabul eden karşılaştırmalı mitologyanın göremediği bir nedenidir. Böylece bazı Germen aşiretlerinde savaş tanrısı, İskandinavların eski dilinde Tyr, eski Almancada Zio adını taşır ve Yunanca Zeus ile Latince Diu piter yerine Jupiter'e karşılık düşer; başka bazılarında Er, Eor adını taşır ve Yunanca Ares ile Latince Mars'a karşılık düşer. [F.E.]

[42*] 1873 Mayıs yasaları, Bismarck'ın katoliklere karşı "Kulturkampf" adı altında tanınmış savaşımında çıkardığı ilk yasalardır. -Ed. 

[43*] Kapital, Birinci Cilt, s. 500. -Ed. 

[44*] Alexandrin, on iki heceli Fransız dizesi.-ç. 

[45*] Kapital, Birinci Cilt, s. 492-501. -Ed. 

[46*] Kapital, s. 494. -Ed. 

[47*] Sihirli Flüt, Mozart'ın ünlü operası. Liebeskind'in Wieland tarafından yayınlanan bir doğu masalları derlemesinde yer alan Lulu adlı yapıtından hareketle, Schikaneder'in yazdıği libretto üzerine 1791'de Viyana'da bestelendi. -ç.